W 2017 roku Astana miała niezły powód do dumy. Chodzi oczywiście o Expo, którym przez 3 miesiące, od 10 czerwca do 10 września, żył cały Kazachstan. I jakaś garstka ludzi w pozostałych częściach kuli ziemskiej.
Expo to oczywiście wystawa światowa organizowana od 1851 roku. Pierwsza miała miejsce w Londynie i była niezłym hitem, częściowo przez to, że specjalnie dla niej zbudowano Crystal Palace, czyli niesamowitą na tamte czasy konstrukcję z żeliwa i szkła. Zapoczątkowano tym samym tradycję, z którą większość kojarzy Expo, czyli: stawianie imponujących budowli wykorzystujących najnowsze zdobycze technologiczne. To dlatego w Paryżu można podziwiać Wieżę Eiffla - która, jak wiadomo, wzbudziła ogromne kontrowersje i ogólny bulwers wśród Paryżan - a w Brukseli urokliwe, lustrzano lśniące Atomium. Każdy kraj projektując tereny pod wystawę światową wykładał spory hajs na stworzenie hiperzeczywistości, w której na każdym kroku odwiedzający mieli robić "WOW" podczas oglądania budynków i ekspozycji.
Expo to oczywiście wystawa światowa organizowana od 1851 roku. Pierwsza miała miejsce w Londynie i była niezłym hitem, częściowo przez to, że specjalnie dla niej zbudowano Crystal Palace, czyli niesamowitą na tamte czasy konstrukcję z żeliwa i szkła. Zapoczątkowano tym samym tradycję, z którą większość kojarzy Expo, czyli: stawianie imponujących budowli wykorzystujących najnowsze zdobycze technologiczne. To dlatego w Paryżu można podziwiać Wieżę Eiffla - która, jak wiadomo, wzbudziła ogromne kontrowersje i ogólny bulwers wśród Paryżan - a w Brukseli urokliwe, lustrzano lśniące Atomium. Każdy kraj projektując tereny pod wystawę światową wykładał spory hajs na stworzenie hiperzeczywistości, w której na każdym kroku odwiedzający mieli robić "WOW" podczas oglądania budynków i ekspozycji.
Kazachstan nie mógł przecież odejść od tej tradycji. Konkurs na zagospodarowanie terenów pod Expo, położonych na obrzeżach miasta, w dogodnej odległości od lotniska, wzbudził zainteresowanie biur architektonicznych z całego świata. W sierpniu 2013 roku swoje projekty w Astanie pokazały biura m.in. Zaha Hadid Architects, Safdie Architects, Snohetta, Kokkugia... Ostatecznie wygranym okazało się być biuro Adrian Smith + Gordon Gill Architecture z USA, które stworzyło koncepcję czterech budynków okalających pawilon centralny, wyraźnie górujący nad pozostałymi. Według projektu teren wokół miał obfitować w zielone aleje, pośród których mieszkańcy i odwiedzający wystawę mogliby znaleźć schronienie od stepowych upałów.
Do realizacji projektu przystąpiono w 2014 roku. Wedle słów prezydenta Nursultana Nazarbajewa, wszystkie budowle miały być ukończone do września 2016 roku - czyli na mniej więcej rok przed otwarciem wystawy. Konstrukcja futurystycznego centrum wystawienniczego w Azji Środkowej nie jest łatwa. Już pod koniec 2014 roku odbył się protest pracowników dwóch firm budowlanych, którym nie wypłacono trzymiesięcznego wynagrodzenia.
Tymczasem w połowie 2015 roku postępy w budowie wzbudziły niezadowolenie prezydenta, które pogłębione zostało poprzez odkrycie, iż Talgat Yermegiajew, jeden z przewodniczących komitetu organizacyjnego Expo w Astanie, z budżetu przedsięwzięcia zgarnął do własnej kieszeni 4.2 miliardy tenge - około 22.4 miliona dolarów. Wkrótce potem aresztowany został kolejny przewodniczący zarządu Expo, Sulambek Barkinkhojew, oraz zarządzający budową Kazhymurat Usenow. Panowie zostali oskarżeni o sprzeniewierzenie jedynie 214 milionów tenge (1.15 miliona dolarów). Sam Usenow zrezygnował nie tylko ze względu na matactwa finansowe, ale również z powodu swojego syna, którego wyczyny w jeździe po pijanemu doprowadziły do zabicia przechodnia w Ałmatach. Kilku innych oficjałów profilaktycznie zrezygnowało ze swoich urzędów związanych z organizacją wystawy, w tym Saltanat Rakhimbekova, która nagle oznajmiła, iż poszukuje innych opcji kariery.
Chwilę po niej z urzędu zstąpiła Vera Kobalia, była minister ekonomii w Gruzji, która zrobiła niesamowitą karierę za czasów Saakaszwilego (tutaj można przeczytać wywiad z nią z tamtych czasów). Kobalia miała zajmować się marketingiem i kampanią PR wystawy światowej, ale załamała ręce po ujrzeniu swojego zespołu współpracowników, z których każdy jeden dostał tę fuchę tylko i wyłącznie dzięki koneksjom, a nie merytorycznej wiedzy.
W tym samym czasie - w lipcu 2015 roku - agencja Bloomberg umieściła Kazachstan na liście 10 najsłabszych ekonomii świata.
Chwilę po niej z urzędu zstąpiła Vera Kobalia, była minister ekonomii w Gruzji, która zrobiła niesamowitą karierę za czasów Saakaszwilego (tutaj można przeczytać wywiad z nią z tamtych czasów). Kobalia miała zajmować się marketingiem i kampanią PR wystawy światowej, ale załamała ręce po ujrzeniu swojego zespołu współpracowników, z których każdy jeden dostał tę fuchę tylko i wyłącznie dzięki koneksjom, a nie merytorycznej wiedzy.
W tym samym czasie - w lipcu 2015 roku - agencja Bloomberg umieściła Kazachstan na liście 10 najsłabszych ekonomii świata.
16 listopada 2016 roku, na 7 miesięcy przed otwarciem imprezy, fragment jednego z pawilonów uległ zawaleniu.
W połowie 2015 roku szacowano, że budżet Expo wyniesie 3 miliardy dolarów. W sierpniu 2017 roku Akhmetzhan Yessimov twierdził, że sama budowa kosztowała 452 miliardy tenge, czyli około 1.4 miliarda dolarów, a więc o miliard mniej niż szacowano! Nie wszyscy jednak wierzą jego słowom - zagraniczni obserwatorzy szacują, iż budżet wystawy został solidnie przekroczony i sięgnął 5 miliardów dolarów. A to wszystko w kraju, gdzie przeciętna pensja wykształconych mieszkańców miast to około 1500 zł. Zarobki mieszkańców wsi szacuje się na 800 zł miesięcznie.
Początkowo Nazarbajew obiecywał, iż Expo odwiedzi 7 milionów gości. Ostatecznie oczekiwania spadły do 3 milionów, które udało się nawet przekroczyć. Dla porównania - Expo w Korei Południowej w 2012 roku przyciągnęło ponad 8 milionów odwiedzających. Kazachstan próbował wielu sposobów by zachęcić ludzi do oglądania wystawy. Linia lotnicza Air Astana obiecywała darmowe wejściówki dla wszystkich pasażerów, niestety automaty wydające je na lotniskach w Ałmatach i Astanie były zepsute. Bilety na ekspozycję kosztowały od 4 do 10 tysięcy tenge - czyli mniej więcej między 40 a 100 złotych, a więc nie skandalicznie drogo, jednak dla wielu mieszkańców Kazachstanu była to cena zaporowa, zwłaszcza jeżeli mieli doliczyć do tego koszt dojazdu do stolicy i noclegu w hotelu. Pojawiły się pogłoski, iż wielu pracowników budżetówki zostało zmuszonych do kupna biletów. Donieśli o tym nauczyciele z regionu Zaysańskiego oraz anonimowi pracownicy sektora medycznego. Artykuł z marca 2017 roku wspomina o 20 przypadkach przymuszania do kupna biletów. Było to na 3 miesiące przed rozpoczęciem wystawy.
Expo w Astanie nie należało do serii głównych wystaw światowych - ostatnia z nich miała miejsce w Mediolanie w 2015 roku, a następna odbędzie się w Dubaju w 2020 roku. Expo 2017 było wystawą tematyczną skupiającą się na energiach odnawialnych i nowych technologiach które ją wykorzystują.
Centralny pawilon kompleksu, zwany przez wielu "Gwiazdą Śmierci", a noszący oficjalne imię Nur Alem, przeznaczono na wystawę poświęconą Kazachstanowi. Bryła zaprojektowana została przez kazachską architektkę Aigerim Akenową. Według oficjalnej strony Expo jest to pierwszy na świecie budynek w kształcie pełnej kuli o średnicy 80 metrów. Jedną z atrakcji wnętrza jest szklany pomost, na którym niemal każdy odwiedzający koniecznie musiał zrobić sobie zdjęcie.
Ekspozycje na temat innych krajów umieszczono w okalających budynkach. Jeden z pawilonów przeznaczono na ukazanie 17 najlepszych projektów związanych z energią odnawialną. Część przestrzeni przeznaczono również na otwarcie tymczasowej (niestety) filii moskiewskiej galerii Garage, a także na scenę dla teatru Cirque du Soleil. Budowie terenów wystawienniczych wtórowała też konstrukcja centrum handlowego Mega Silkway, hotelu Hilton, a także aranżacja Alei Pokoju i Porozumienia (o bardzo niefortunnej angielskiej nazwie: Alley of Peace and Consent). Z okazji wystawy uruchomiono specjalne linie autobusowe, obsługiwane przez nowiutkie pojazdy, łączące tereny Expo z centrum oraz dalszymi zakamarkami stolicy.
Ekspozycje na temat innych krajów umieszczono w okalających budynkach. Jeden z pawilonów przeznaczono na ukazanie 17 najlepszych projektów związanych z energią odnawialną. Część przestrzeni przeznaczono również na otwarcie tymczasowej (niestety) filii moskiewskiej galerii Garage, a także na scenę dla teatru Cirque du Soleil. Budowie terenów wystawienniczych wtórowała też konstrukcja centrum handlowego Mega Silkway, hotelu Hilton, a także aranżacja Alei Pokoju i Porozumienia (o bardzo niefortunnej angielskiej nazwie: Alley of Peace and Consent). Z okazji wystawy uruchomiono specjalne linie autobusowe, obsługiwane przez nowiutkie pojazdy, łączące tereny Expo z centrum oraz dalszymi zakamarkami stolicy.
Ceremonia otwarcia odbyła się 10 czerwca 2017 roku.
Przez cały czas trwania wystawy na jej terenie odbywały się różnego rodzaju imprezy, które miały ją dodatkowo uatrakcyjnić. Pojawiła się Rihanna z koncertem, występował cyrk Cirque du Soleil, zaśpiewał kazachski muzyk popularny w Chinach, a każdy z prezentujących się krajów obchodził swój dzień narodowy. Wybierano najlepsze pawilony w różnych kategoriach i o dziwo pawilon pewnego kraju znad Wisły został dość dobrze przyjęty przez odwiedzających z całego świata.
Nam udało się odwiedzić Expo dopiero w ostatnim dniu trwania imprezy, 10 września. Wystawa szykowała się już wtedy do zamknięcia, co miało swoje plusy i minusy. Plusem była mniejsza ilość odwiedzających niż w poprzedzających dniach - rozważaliśmy odwiedzenie wystawy na kilka dni wcześniej, ale wielogodzinne stanie w kolejce do kasy biletowej zniechęciło nas do tego. Minusem niestety było to, iż wiele pawilonów nosiło pewne ślady zmęczenia, a niektóre kraje zdecydowały się spakować swoje kantorki przed oficjalnym zamknięciem. Inne zaś zmieniły swój profil na bardziej bazarowy i zaczęły masowo wyprzedawać przywiezione suweniry.
Pawilon ojczyźniany zrobił na nas całkiem pozytywne wrażenie. Spodziewaliśmy się hurrapatriotyzmu i przaśnego folku, ale na szczęście zamiast tego było drewno, lasy, natura, pachnące kwiaty i odgłosy zwierząt. Na tle wielu innych krajów Polska wypadła naprawdę nieźle.
Na Expo nie zabrakło też kuriozów. Jednym z nich był pawilon Watykanu. Watykanu. Na wystawie na temat energii odnawialnych. Czyżby dało się generować prąd z modlitwy?
Pawilon Watykanu był jednym z najnudniejszych, które odwiedziliśmy. Na początku zwiedzania należało zasiąść na krzesełku i poczekać na seans, który oczywiście się opóźniał, bo organizatorzy chcieli upchnąć jak najwięcej ludzi na jeden strzał. Trudno powiedzieć nawet, o czym był wyświetlony film, bo ani o działalności Kościoła, ani o ekologii. Trochę o stworzeniu świata, trochę o przyrodzie. Wszystko o niczym. Dobrze wiedzieć, że datki wiernych z całego świata idą na takie fantastyczne cele.
Pawilon Watykanu był jednym z najnudniejszych, które odwiedziliśmy. Na początku zwiedzania należało zasiąść na krzesełku i poczekać na seans, który oczywiście się opóźniał, bo organizatorzy chcieli upchnąć jak najwięcej ludzi na jeden strzał. Trudno powiedzieć nawet, o czym był wyświetlony film, bo ani o działalności Kościoła, ani o ekologii. Trochę o stworzeniu świata, trochę o przyrodzie. Wszystko o niczym. Dobrze wiedzieć, że datki wiernych z całego świata idą na takie fantastyczne cele.
Jedną z najciekawszych wystaw towarzyszących Expo była tymczasowa filia galerii Garage z Moskwy, prezentująca wykorzystanie nowych technologii dla twórczości artystycznej. Oczywiście sztuka współczesna to temat rzeka i nie będziemy się teraz rozwodzić nad tym, że prawdziwy artysta to Leonardo da Vinci, a nie jakiś robotyk. Galeria prezentowała swe eksponaty/instalacje z dystansem, którego chwilami brakowało w pawilonach narodowych.
Spędziliśmy około czterech godzin na terenie wystawy i w tym czasie nie zdążyliśmy zobaczyć wszystkich ekspozycji. Do wielu pawilonów - w tym do centralnego Nur Alem - ustawiły się kolejki, przy których ustawiono tabliczki głoszące "Czas oczekiwania na wejście: powyżej 2 godzin". Chcieliśmy je obejrzeć, ale jednak nasza cierpliwość ma swoje granice. W przypadku Gwiazdy Śmierci można powiedzieć, że to dobrze, iż zdecydowaliśmy się nie czekać na wejście - dwa miesiące później odwiedziliśmy ją bez kolejki.
Powyższy opis dotyczy tego, co zobaczyliśmy i jak nam się podobało. Nie daje on jednak pełnego obrazu Expo 2017, bo poziomy podniety towarzyszące organizacji w Polsce Euro 2012 bledną przy tym, w jakie nastroje popadła ludność w Astanie, gdy ich kraj obdarowano tak rewelacyjnym wydarzeniem. Nie było nam dane być tutaj, gdy cała sprawa się rozkręcała, ale i we wrześniu 2017 spokojnie nie było. Jeszcze nie dojechaliśmy z lotniska do naszego mieszkania, a już rozmawialiśmy o tym, że mają Expo. Pierwsze dni w szkole upłynęły nam na pytaniach, czy już widzieliśmy Expo i kiedy w końcu zobaczymy. Wielu uczniów zamiast na popołudniowe zajęcia dodatkowe biegło oglądać wiadomą wystawę. Dzięki odwiedzeniu wystawy, do dzisiaj mamy temat do rozmowy z ludnością lokalną.
W tym wszystkim chyba mało kto zauważył, że motywem przewodnim były odnawialne źródła energii. Najważniejsze było to, że Kazachstan ma najlepszy pawilon. Już to, że cała impreza kosztowała pięć miliardów dolarów mniej się tu przebiło do powszechnej świadomości.
Chyba nie do końca też zrozumiano, że jeżeli jakiś biznesmen ma zakochać się w stolicy i postanowić zainwestować swojego dolara, rubla, jena lub kuaia, to najpierw musi tu w ogóle przyjechać. Nie znam nikogo, kto pojechałby na drugi koniec świata oglądać Expo. Kazachowie też zbyt wielu takich osób nie poznali. Obawiam się, że przymuszeni do kupna biletów nauczyciele mogą mieć mało aktywów gotowych do inwestowania. Oficjalna liczba gości to ponad 3,860,000 ludzi. Prawdziwej pewnie nigdy nie poznamy. Nie powstała żadna aplikacja na telefony, więc niektórzy skarżyli się, że nie mogą niczego odnaleźć. Artykuł opisujący fiasko Expo został w Kazachstanie zablokowany, a autorowi zarzucono, że nigdy tu nie był. Gdy pokazał paszport, że owszem, był, to powiedziano, że to była taka emocjonalna reakcja i że nieważne.
Zamknięciu wystawy towarzyszył wielki pokaz sztucznych ogni. Dość ciekawe, że hasła energii odnawialnych powiązano ze strzelaniem w niebo kilogramami fajerwerków, zadymieniem terenów wokół wystawy i włączeniem alarmów we wszystkich możliwych samochodach. Do dzisiaj wszyscy, którzy coś sobie na Expo kupili, obnoszą się z tym. A to torba, a to kubek do kawy, a to jakaś przypinka. Najsmutniejsze jest to, że myślą, że ich kraj odniósł wielki sukces i że wszyscy wiedzą, że Kazachstan to zrobił takie Expo, że na lata pokazali światu, kto jest najlepszy, a ludzkość leje krokodyle łzy z żalu, że nie są tak wspaniali. A przynajmniej taka jest oficjalna linia, którą większość moich współpracowników podziela. Mają w tym wszystkim jeden powód do radości: Kazachstan ubiegał się też o organizację zimowych igrzysk olimpijskich 2022. Przegrali nieznacznie z Pekinem. Expo kosztowało zapewne około 5 miliardów dolarów. Nawet małe igrzyska olimpijskie mają budżety kilkunastu miliardów, a przy tym jak tu kradną, to samym torem saneczkarskim przyćmiliby całość budżetu Soczi 2014.
W kilka miesięcy po Expo kompleks straszy pustkami. Nie siedzimy tam ciągle, ale co jakiś czas przechodzimy. Wtedy widzimy, że do gwiazdy śmierci czasem prowadzą wycieczki wojskowych i pielgrzymki szkolne, indywidualnych zwiedzających jak na lekarstwo. Wieczorami z naszego balkonu możemy podziwiać świecącą gwiazdę śmierci, która wyświetla różne hasła, obrazki, a nawet życzenia urodzinowe dla pana prezydenta. Przestrzeń biurowa stoi raczej pusta, ostatnio likwidowano też sklep z pamiątkami. Co pokazuje ostateczną klęskę inicjatywy - zamknięto nawet darmową, ogrzewaną toaletę publiczną!
W tym wszystkim chyba mało kto zauważył, że motywem przewodnim były odnawialne źródła energii. Najważniejsze było to, że Kazachstan ma najlepszy pawilon. Już to, że cała impreza kosztowała pięć miliardów dolarów mniej się tu przebiło do powszechnej świadomości.
Chyba nie do końca też zrozumiano, że jeżeli jakiś biznesmen ma zakochać się w stolicy i postanowić zainwestować swojego dolara, rubla, jena lub kuaia, to najpierw musi tu w ogóle przyjechać. Nie znam nikogo, kto pojechałby na drugi koniec świata oglądać Expo. Kazachowie też zbyt wielu takich osób nie poznali. Obawiam się, że przymuszeni do kupna biletów nauczyciele mogą mieć mało aktywów gotowych do inwestowania. Oficjalna liczba gości to ponad 3,860,000 ludzi. Prawdziwej pewnie nigdy nie poznamy. Nie powstała żadna aplikacja na telefony, więc niektórzy skarżyli się, że nie mogą niczego odnaleźć. Artykuł opisujący fiasko Expo został w Kazachstanie zablokowany, a autorowi zarzucono, że nigdy tu nie był. Gdy pokazał paszport, że owszem, był, to powiedziano, że to była taka emocjonalna reakcja i że nieważne.
Zamknięciu wystawy towarzyszył wielki pokaz sztucznych ogni. Dość ciekawe, że hasła energii odnawialnych powiązano ze strzelaniem w niebo kilogramami fajerwerków, zadymieniem terenów wokół wystawy i włączeniem alarmów we wszystkich możliwych samochodach. Do dzisiaj wszyscy, którzy coś sobie na Expo kupili, obnoszą się z tym. A to torba, a to kubek do kawy, a to jakaś przypinka. Najsmutniejsze jest to, że myślą, że ich kraj odniósł wielki sukces i że wszyscy wiedzą, że Kazachstan to zrobił takie Expo, że na lata pokazali światu, kto jest najlepszy, a ludzkość leje krokodyle łzy z żalu, że nie są tak wspaniali. A przynajmniej taka jest oficjalna linia, którą większość moich współpracowników podziela. Mają w tym wszystkim jeden powód do radości: Kazachstan ubiegał się też o organizację zimowych igrzysk olimpijskich 2022. Przegrali nieznacznie z Pekinem. Expo kosztowało zapewne około 5 miliardów dolarów. Nawet małe igrzyska olimpijskie mają budżety kilkunastu miliardów, a przy tym jak tu kradną, to samym torem saneczkarskim przyćmiliby całość budżetu Soczi 2014.
W kilka miesięcy po Expo kompleks straszy pustkami. Nie siedzimy tam ciągle, ale co jakiś czas przechodzimy. Wtedy widzimy, że do gwiazdy śmierci czasem prowadzą wycieczki wojskowych i pielgrzymki szkolne, indywidualnych zwiedzających jak na lekarstwo. Wieczorami z naszego balkonu możemy podziwiać świecącą gwiazdę śmierci, która wyświetla różne hasła, obrazki, a nawet życzenia urodzinowe dla pana prezydenta. Przestrzeń biurowa stoi raczej pusta, ostatnio likwidowano też sklep z pamiątkami. Co pokazuje ostateczną klęskę inicjatywy - zamknięto nawet darmową, ogrzewaną toaletę publiczną!
Dla chętnych i ciekawskich garść artykułów z których korzystaliśmy przy pisaniu:
Wizualizacje projektów Expo pochodzą stąd: https://www.arch2o.com/world-expo-2017-competition/
Źródła informacji na temat Expo:
https://en.tengrinews.kz/politics_sub/Nazarbayev-criticises-EXPO-2017-preparations-261226/ - Nazarbayev criticises EXPO-2017 preparations
https://thediplomat.com/2015/07/expo-in-kazakhstan-nepotism-and-corruption-unveiled/ - EXPO in Kazakhstan: Nepotism and Corruption Revealed
https://thediplomat.com/2015/06/expo-in-kazakhstan-becomes-corruption-show/ - EXPO in Kazakhstan Becomes Corruption Show
http://foreignpolicy.com/2017/06/15/kazakhstan-spent-5-billion-on-a-death-star-and-it-doesnt-even-shoot-lasers/ - Kazakhstan Spent $5 Billion on a Death Star and It Doesn't Even Shoot Lasers
https://astanatimes.com/2017/08/expo-2017-receives-2-5-million-visitors-boosts-national-economy-executive-says/ - EXPO 2017 receives 2.5 million visitors, boosts national economy, executive says
https://thepeninsulaqatar.com/article/20/06/2017/US-news-site-blocked-in-Kazakhstan-after-stinging-expo-review - US news site blocked in Kazakhstan after stinging expo review
http://eurasianews.info/en/important/kazakhstan-state-workers-made-to-buy-expo-2017-tickets.html - Kazakhstan: State Workers Made to Buy Expo-2017 Tickets
https://www.nur.kz/1451023-uchitelya-iz-vko-pozhalovalis-chto-ikh-zas.html - Учителя из ВКО пожаловались, что их заставляют покупать билеты на ЭКСПО-2017
https://bnews.kz/en/news/obshchestvo/building_under_construction_in_the_expo_2017_territory_in_astana_failed_video - Building under construction in the EXPO 2017 territory in Astana collapsed
http://www.inform.kz/en/one-of-expo-2017-constructions-collapsed-updated_a2970201 - One of EXPO 2017 constructions collapsed
https://www.timesca.com/index.php/news/26-opinion-head/17380-astana-expo-2017-a-race-against-time - Astana Expo-2017: a race against time
https://www.rferl.org/a/kazakhstan-economic-crisis/27125331.html - Kazakhstan: Economic Crisis, State Companies, And The Nation's Image
https://link.springer.com/article/10.1057/s41254-017-0074-6 - Soft power's next steppe: National Projection at the Astana EXPO 2017
Wizualizacje projektów Expo pochodzą stąd: https://www.arch2o.com/world-expo-2017-competition/
Źródła informacji na temat Expo:
https://en.tengrinews.kz/politics_sub/Nazarbayev-criticises-EXPO-2017-preparations-261226/ - Nazarbayev criticises EXPO-2017 preparations
https://thediplomat.com/2015/07/expo-in-kazakhstan-nepotism-and-corruption-unveiled/ - EXPO in Kazakhstan: Nepotism and Corruption Revealed
https://thediplomat.com/2015/06/expo-in-kazakhstan-becomes-corruption-show/ - EXPO in Kazakhstan Becomes Corruption Show
http://foreignpolicy.com/2017/06/15/kazakhstan-spent-5-billion-on-a-death-star-and-it-doesnt-even-shoot-lasers/ - Kazakhstan Spent $5 Billion on a Death Star and It Doesn't Even Shoot Lasers
https://astanatimes.com/2017/08/expo-2017-receives-2-5-million-visitors-boosts-national-economy-executive-says/ - EXPO 2017 receives 2.5 million visitors, boosts national economy, executive says
https://thepeninsulaqatar.com/article/20/06/2017/US-news-site-blocked-in-Kazakhstan-after-stinging-expo-review - US news site blocked in Kazakhstan after stinging expo review
http://eurasianews.info/en/important/kazakhstan-state-workers-made-to-buy-expo-2017-tickets.html - Kazakhstan: State Workers Made to Buy Expo-2017 Tickets
https://www.nur.kz/1451023-uchitelya-iz-vko-pozhalovalis-chto-ikh-zas.html - Учителя из ВКО пожаловались, что их заставляют покупать билеты на ЭКСПО-2017
https://bnews.kz/en/news/obshchestvo/building_under_construction_in_the_expo_2017_territory_in_astana_failed_video - Building under construction in the EXPO 2017 territory in Astana collapsed
http://www.inform.kz/en/one-of-expo-2017-constructions-collapsed-updated_a2970201 - One of EXPO 2017 constructions collapsed
https://www.timesca.com/index.php/news/26-opinion-head/17380-astana-expo-2017-a-race-against-time - Astana Expo-2017: a race against time
https://www.rferl.org/a/kazakhstan-economic-crisis/27125331.html - Kazakhstan: Economic Crisis, State Companies, And The Nation's Image
https://link.springer.com/article/10.1057/s41254-017-0074-6 - Soft power's next steppe: National Projection at the Astana EXPO 2017